ინგუშურ ხალხურ ტექსტებში თამარ მეფე წარმოდგენილია თავისი საკრალური და ღვთაებრივი თვისებებით. თქმულებები მას „წმინდა მეფედ“ მოიხსენიებენ. ისევე, როგორც ხევსურულ ანდრეზებში, ინგუშურ ხალხურ ტექსტებშიც მოიხსენიება თამარ მეფის მიერ შეწირული თასები, რომლებსაც კულტმსახურებისთვის იყენებდნენ. ინგუშურ ენაში თამარ მეფის სილამაზესთან დაკავშირებით გვხვდება ფრაზეოლოგიზმები და იდიომატური გამოთქმები, რომელიც ქართულ ენაზე შეიძლება ასე ითარგმნოს: „თამარ მეფეზე ლამაზი მაინც ვერ იქნები“.გადმოცემები მოგვითხრობენ ინგუშებთან ქართველი მეფის ურთიერთობაზე. თქმულებებში იგრძნობა ქართველი მონარქის მიმართ ინგუში ხალხის სიყვარული და პატივისცემა.

ერთ-ერთი ინგუშური თქმულება, რომელიც ინგუშეთის სოფელ გალაშქეში ჩაუწერიათ, წარმოადგენს რუმის სულთნის მიერ თამართან გამოგზავნილი თავხედური წერილის ისტორიის ერთგვარ გახალხურებულ ვერსიას.

ინგუშურ ვერსიაში ზაქარია მხარგრძელს ინგუში თოვბოტი ენაცვლება. ინგუშმა ჭაბუკმა დაიცვა ქართველი მეფე, დაამარცხა თამარის შეურაცხმყოფელი სარდალი, რომელიც ცხენის გაცვეთილი საჭედურის ფასად ხევსურებს მონად მიჰყიდა.

სხვა თქმულება მოგვითხრობს თამარ მეფის ინგუშებთან სტუმრობის შესახებ, რომლებსაც დიდი მეფის პატივსაცემად დოღი გაუმართავთ. იმავე გადმოცემის მიხედვით, ინგუშებს კოშკები და ციხესიმაგრეები თამარ მეფის ბრძანებით აუგიათ.

ზოგიერთი ინგუშური თქმულება ამგვარი შესავლით იწყება:

„ბევრი მეფე-მმართველი ჰყოლია ამ ქვეყანას, მაგრამ თამარზე უკეთესი არცვინ ყოფილა და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო“, ან „იყო ბედნიერი დრო, ჩვენი ქვეყანა ქართველთ მეფე თამარის განმგებლობაში შედიოდა“.

ერთ-ერთი ინგუშური თქმულების მიხედვით, თამარი ღილღველების დისშვილი ყოფილა. როცა თამარი გარდაცვლილა, თამარის ცხედარი ოქროს კუბოთი შვიდი ღილღველისთვის (ინგუშისთვის) გადაუციათ, რათა ისეთ ადგილზე დაემარხათ, რომ მტერს არ მიეგნო და შური არ ეძია.“ თამარის საფლავის საიდუმლო ბოლოს მხოლოდ ერთ ინგუშს სცოდნია, რომელსაც მთელი ღლიღვეთის (ინგუშეთის) დიდი განძის საიდუმლოც ებარა. სიკვდილის წინ მას უთქვამს: „ამ ორ საიდუმლოს ღვთის გამგებლობაში დავტოვებ. ის დაიფარავს მათ. როცა ჩვენი ხალხი დამოუკიდებლობას მოიპოვებს, უზენაესის ნებით, ორივე გამჟღავნდება. მანამდე კი სასტიკად დაისჯება ყველა, ვინც შეეცდება, ამ საიდუმლოს ფარდა ახადოს“. ქართულ ფოლკლორშიც, თამარის საფლავი გასაიდუმლოებულია და რელიგიური საკრალიზმით არის შეფუთული.

თამარ მეფე ქართულ ფოლკლორში გამითიურებულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ხალხურ გადმოცემებსა და სიმღერებში თამარ მეფეს მითოლოგიური არსების, ღვთაების თვისებებიც მიეწერება. როგორც გადმოცემები მოგვითხრობენ, თამარ მეფემ ქვეყანაზე მარადიული გაზაფხული, სამოთხისებური ყოფა დაამყარა. მან სძლია დრო-ჟამს, დაიმორჩილა არა მხოლოდ ხმელეთი, არამედ, ზღვის დიდი ნაწილიც. ფშავში არის თამარ მეფის სახელობის სალოცავი. ქართველ მთიელთა საკულტო-საფერხისო სიმღერების მიხედვით, თამარ მეფე წარმოდგენილია დემიურგული ფუნქციებით.

ინგუში ხალხი, რა თქმა უნდა, ვერ დარჩებოდა გულგრილი თამარ მეფის მიმართ, რადგან ინგუშურ ფოლკლორში დადასტურებულია ქართული კულტურის არა ერთი ელემენტი, რომლებსაც ხანგრძლივი ისტორიული მეზობლობა, კულტურული და ეკონომიკური ურთიერთობა ედო საფუძვლად. ქართული კულტურის გავლენის კვალი ინგუშურ თქმულებებში იგრძნობა, როგორც ცალკეული მოტივებისა და სიუჟეტების სახით, ასევე, პერსონაჟთა ფუნქციებსა და თვისებებში.

მართალია, ინგუშური ხალხური ტექსტების ჩაწერა საკმაოდ გვიან დაიწყო, XIX საუკუნის II ნახევარში, მაგრამ მან მაინც შეინარჩუნა საქართველოსთან ისტორიული ურთიერთობის ამსახველი სიუჟეტები, ცალკეულ ისტორიულ პირთა სახელები. საილუსტრაციოდ მოვიყვან კონკრეტულ ინგუშურ თქმულებებს, რომლებშიც ქართული კულტურის ელემენტები დასტურდება.

თქმულებაში - „საიქიოში გადაწყვეტილი კამათი“ გვხვდება ქართული კულტურის გავლენით დამკვიდრებული არა ერთი ელემენტი. თქმულების მიხედვით, საიქიოს კარს იცავს დემონური არსება - ეშაპი. როგორც ჩანს, ეშაპს ნართების ეპოსის ინგუშური ვერსია ქართული ენიდან შესული სახელწოდებით იცნობს: ეშაპი ← ვეშაპი, რომელიც აშკარად ძველ ვითარებას ასახავს, რადგან აგიოგრაფიული მწერლობის ძველ ქართულ ტექსტებსა და „ვეფხისტყაოსანში“ გველეშაპი სწორედ „ვეშაპის“ სახელწოდებით მოიხსენიება. „მზე ვეშაპსა დაებნელა“, - წერს რუსთაველი.

ამავე თქმულებაშია მოხსენიებული „იალსამალი“ და „ჟოჟაღათი“, იგივე ზეციური იერუსალიმი და ჯოჯოხეთი. ტექსტის მიხედვით, საიქიოს გამგებელი ელდა მართალი ადამიანების სულებს იალსამალში აგზავნიდა, ცოდვილებს კი - ჟოჟაღათში. როგორც ჩანს, სამოთხისა და ჯოჯოხეთის სახელწოდებები ინგუშურ ენაში ქრისტიანული რელიგიის გავრცელების შემდეგ ქართული ენიდან გადავიდა...

ასეთი მაგალითები კიდევ მრავლადაა...

- ინგუშურ თქმულებებში სხვა ქართველი მეფეც მოიხსენიება?

- ზოგიერთ ინგუშურ თქმულებაში მონაწილეობს საქართველოს მეფე, როგორც პერსონაჟი. ასევე, თქმულებები მოგვითხრობენ ინგუშეთის ქრისტიანულ ტაძრებზე, რომელთა ასაგებად მშენებლები ქვებს საქართველოდან ეზიდებოდნენ. საქართველოს მეფესთან დაკავშირებით ინგუშურ ფოლკლორში არსებობს გადმოცემათა მთელი ციკლი. ეს თქმულებებია: "ქრისტიანი მეფე და ბარქუმ კანთი", "საქართველოს მეფე და ბარახოი კანთის ცოლი".

ჩრდილოეთ კავკასიაში ქრისტიანობას ქართველი მეფეები და სასულიერო პირები ავრცელებდნენ. თქმულებაში ნახსენები ეკლესია ღილღოში დღემდე შემორჩა. ტყობაერდის ეკლესია, რომელიც X-XI საუკუნეებში აუგიათ ქართველ მშენებლებს, არქიტექტურული თვალსაზრისით, არის უაღრესად შთამბეჭდავი. თქმულების მიხედვით, ეკლესია აუშენებიათ გამორჩეული, რუხი ქვით, რომელიც, ინგუშური თქმულების მიხედვით, საქართველოდან ჯორებით მიუზიდავთ.

„თქმულების „ბარახოი კანთი და მეფე ერკალი“ პერსონაჟი არის საქართველოს მეფე ერკალი, რომელიც სხვა ინგუშურ გადმოცემებშიც ხსენდება. მასში მოიაზრება ქართლ-კახეთის მეფე ერეკლე II. ამ ციკლის თქმულებებში ისტორიული სინამდვილე გადაფარულია მთლიანად მითოსით. თქმულების მიხედვით, მეფე ერკალი თავისი ჯარით იდგა ტყობა-ერდის ეკლესიასთან. ბარახოი კანთი სთხოვს ერკალს, დატოვოს თავისი ჯარით ინგუშეთი და დაბრუნდეს საქართველოში. მეფე ერკალი ბარახოი კანთს პასუხობს, რომ მან ღილღველების ქვეყანაში ტყობა-ერდი ააშენა, მის ასაშენებლად კი ქვები საქართველოდან მოზიდა, რათა ისინი კმაყოფილი ყოფილიყვნენ. ინგუშეთის დატოვების სანაცვლოდ ბარახოიმ კანთისგან მისი საცოლე მოითხოვა. ბარახოი კანთი მიმართავს ერკალს: - მეფე ერკალ მე და თქვენ ქართულ დამწერლობას ვიყენებთ, მე თანახმა ვარ თქვენს პირობებზე და ჩვენი შეთანხმება წერილობით განვამტკიცოთ. ბარახოი კანთმა მეფეს საცოლე დაუთმო იმ პირობით, რომ ერკალი ტყობა-ერდს დატოვებდა. როდესაც მეფის ნუკერებს ქალი საქართველოში მიჰყავდათ, მან გაქცევა მოახერხა და სესქა სოლსას დახმარებით, ქალი თავის საქმროს - ბარახოი კანთს დაუბრუნდა.

თქმულებაში ყურადღებას იპყრობს ისტორიული სინამდვილის ანარეკლი: ჯარის თანხლებით მეფე ერეკლეს ყოფნა ინგუშეთის ტერიტორიაზე და ინგუშების მიერ თავიანთი მიწა-წყლის გათავისუფლების სურვილი.

თქმულებასთან დაკავშირებულ შენიშვნებში უ.დალგათი წერს, რომ ინგუშთა ერთი ნაწილი ქართულ დამწერლობას იყენებდა, ხოლო მთიან ინგუშეთში, საკულტო ცენტრებში ქართულ ენაზე დაწერილი არა ერთი სახარება და ფსალმუნი უნახავთ.

ქართულ ტრადიციულ კულტურასთან პარალელები დასტურდება ინგუშურ გადმოცემაში „რჯულის კაცები ტყობა-ერდის სალოცავში“. გადმოცემის თანახმად, ტყობა-ერდის სალოცავში რელიგიურ დღესასწაულზე ღილღოს, ჩულხოის, ცხოროისა და მეცხალის საზოგადოებებიდან სალოცავად ორი ათასამდე ოჯახი იყრიდა თავს. სწორედ ტყობა-ერდში იკრიბებოდა ქვეყნის სასამართლო, რომელსაც ერქვა მეხქ-ხელი.

ტყობა-ერდის ეკლესიაში მუდმივად იმყოფებოდნენ ხალხის მიერ არჩეული და მდიდარი ცხოვრებისეული გამოცდილებით დაბრძენებული უხუცესები, ე. წ. რჯულის კაცები. გადმოცემის მიხედვით, ხუცეს-მოსამართლეების შენახვის ხარჯებს საზოგადოება იღებდა. ტყობა-ერდის ეკლესიის ირგვლივ იმართებოდა წრიული რიტუალური ცეკვები, მსგავსად ფშავ-ხევსურეთის ჯვარ-ხატების კარზე შესრულებული საფერხისო ცეკვებისა, რომელშიც, ასევე, ხუცეს-ხევისბერები, სხვა კულტმსახურები და დღესასწაულში მონაწილე მამაკაცები მონაწილეობდნენ. ტყობა-ერდის ეკლესიის კედელს ამშვენებს ასომთავრული ქართული წარწერები, ასევე, საქართველოს კათალიკოს მელქისედეკ I-ისა და სხვა სასულიერო პირების გამოსახულებები.

ტყობა-ერდის ეტიმოლოგიასთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას, რომ ინგუშურ ენაზე „ერდა“ (ჲერდა, ჲარდა) არის სალოცავის აღმნიშვნელი ზოგადი სახელი. გამოითქვა თვალსაზრისი, რომ მთიანი ჩეჩნეთისა და ინგუშეთის იმ ტოპონიმებში, რომელთა ფუძეშიც არის Áერდა (Ерда) და გერგა (Гоьрга), წმინდა გიორგის სახელი იკითხება. ინგუშური სალოცავების სახელწოდება ორი კომპონენტისგან შედგება. „ერდას“ წინ უძღვის სიტყვა, რომელიც უმეტესად, სალოცავის ადგილმდებარეობაზე მიუთითებს: გალ-ერდი, მაღა-ერდი (Геаль-Ерды, МIагIа-Ерды) და სხვა. იგი ნაწარმოებია იმგვარად, როგორც ქართველი მთიელების სალოცავის სახელწოდებები: ხახმატის ჯვარი, გუდანის ჯვარი, არდოტის ჯვარი ან ხახმატის წმინდა გიორგი, წყაროსთავის წმინდა გიორგი და სხვა.

ინგუშეთის სალოცავებისა და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ჯვარ-ხატების იერარქია ერთსა და იმავე მოდელს ეფუძნება. ინგუშეთის მთიანეთში იყო, როგორც მთელი კუთხის, ისე - ერთი კონკრეტული თემის, ხეობის, სოფლისა და გვარის სალოცავი იერდა. ეჭვგარეშეა, რომ Áერდა მიღებულია გიორგისგან. კაბადოკიელი მოწამე იმდენად პოპულარული მფარველი წმინდანი ყოფილა ინგუშურ ტრადიციაშიც, რომ მისი სახელი „Áერდი“ („Áერდი“) სალოცავის, მფარველი წმინდანის, ეკლესიისა და წმინდა ადგილის აღმნიშვნელ ზოგად სახელად ჩამოყალიბდა.

დასასრულს, მინდა აღვნიშნო, რომ კულტურათა გავლენა არ იყო ცალმხრივი პროცესი. ინგუში პერსონაჟები ქისტების სახელწოდებით მონაწილეობენ მეზობელი ქართველი მთიელების ფოლკლორულ ნაწარმოებებში. თუმცა ერთი რამ ცხადია: ინგუშური ეპიკური თქმულებები მაშინ იქმნებოდა, როცა ქრისტიანული რელიგია და ტრადიცია გავლენას ახდენდა ინგუში ხალხის ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. უაღრესად მნიშვნელოვანია, რომ ინგუშური კულტურის ცენტრმა დაბეჭდა „ინგუშური (ღლიღვური) თქმულებები თამარ მეფეზე“, რადგან მასში აისახა ქართველი და ინგუში ხალხის ურთიერთობის არაერთი დეტალი; ტექსტებში იკითხება ისტორიული მესიერება, თუ როგორ უყურებს ინგუში ხალხი თავის ისტორიას. ვფიქრობ, ამგვარი ურთიერთობები მომავალში კიდევ უფრო უნდა განმტკიცდეს.